Kto, jak i dlaczego próbował zdestabilizować demokrację w Federalnej Republice Brazylii – analiza

24.02.2023

Materiał analityczny sporządzili: Katarzyna Woźniak, Natalia Płóciniak, Maria Nowakowska, Maja Hassen, Mateusz Kabaciński, Tomasz Płuciennik

Historia lubi się powtarzać, czego niezbitym dowodem jest próba zamachu stanu w Brazylii. Inspiracją dla brazylijskich demonstrantów był niewątpliwie szturm na amerykański Kapitol w styczniu 2020 r. po przegranych wyborach Donalda Trumpa. Kto, jak i dlaczego próbował zdestabilizować demokrację w Republice Brazylii? Jaką rolę odgrywa Steve Bannon i głoszone przez niego teorie spiskowe? O tym w poniższej analizie.

Przebieg próby zamachu stanu

Szturm na instytucje rządowe Brazylii był punktem kulminacyjnym protestów, które wybuchły kilka miesięcy wcześniej. W październiku 2022 r. odbyły się wybory parlamentarno-prezydenckie. W wyborach parlamentarnych najwięcej głosów uzyskała Liberalna Partia Bolsonaro (Liberal Party), zdobywając 99 z 513 miejsc. Liberalna Partia wraz z sojusznikami ma większość w izbie niższej, dzięki czemu może skutecznie kontrolować blisko połowę izby ustawodawczej. Wybory prezydenckie w drugiej turze wyborów wygrał Luiz Inácio Lula da Silva z lewicowej Partii Pracy (Workers’ Party) z wynikiem 50,8% głosów[1]. Lula posiada doświadczenie w sprawowaniu funkcji głowy państwa, ponieważ był prezydentem w latach 2003–2010. Jair Bolsonaro zdobył 49,2% głosów[2]. Dopiero po dwóch dniach w krótkim przemówieniu pozdrowił małe grupy swoich zwolenników w całym kraju, którzy wzywali wojsko do anulowania wyników wyborów[3].

Po październikowych wyborach w całym kraju doszło do protestów. Kierowcy ciężarówek, którzy są jedną z największych grup zwolenników Bolsonaro, palili opony i swoimi pojazdami blokowali przejazd na głównych autostradach. Sąd Najwyższy wydał nakaz usunięcia blokad przez Federalną Policję Drogową. Policja podała, że 1 listopada 2022 r. w 190 miejscach drogi były zablokowane. Najwięcej odnotowano ich w stanach Santa Catarina i Mato Grosso – twierdzach Bolsonaro. Protesty kierowców i blokada dróg przyczyniły się do zakłócenia dystrybucji paliwa, produkcji mięsa, dostaw żywności do supermarketów i zbóż do portów[4].

8 stycznia 2023 r. w Brasilii, stolicy Federacyjnej Republiki Brazylii, doszło do próby zamachu stanu. Około godziny 15.30 czasu lokalnego pojawiły się pierwsze doniesienia o szturmie na budynki instytucji rządowych[5]. Demonstranci zaatakowali i splądrowali pałac prezydencki, Kongres i Sąd Najwyższy, znajdujące się na Placu Trzech Mocarstw (Plaza of the Three Powers), uznawane za serce rządu w stolicy kraju[6]. Siłom bezpieczeństwa około trzy godziny później udało się odbić zaatakowane budynki[7]. Szturmu dokonali zwolennicy byłego prawicowego prezydenta Jaira Bolsonaro, których łatwo było rozpoznać po brazylijskich, zielono-żółtych strojach sportowych. Uczestniczący w zamieszkach demonstranci wyruszyli z obozowiska znajdującego się przed kwaterą główną armii, gdzie koczowali od 10 tygodni[8]. Pochodzili oni z różnych stanów Brazylii i zostali przewiezieni do stolicy autobusami opłaconymi przez nieznanych sponsorów. Eksperci przypuszczają, że „finansistami tego incydentu mogą być grupy, które szkodzą środowisku lub które łamią prawa człowieka w swojej pracy”[9].

Biuro prokuratora generalnego zidentyfikowało 52 osoby i 7 firm podejrzanych o pomoc w finansowaniu protestujących, w tym opłaceniu transportu oraz wyżywienia[10]. Aresztowano 1,5 tys. ludzi. Następnie około 600 osób zwolniono z aresztu z powodów humanitarnych – głównie osoby starsze, osoby z problemami zdrowotnymi, bezdomnych i matki z dziećmi[11]. Aby ułatwić identyfikację osób zaangażowanych w atak na instytucje rządowe, Ministerstwo Sprawiedliwości, policja federalna oraz prokuratorzy założyli konta e-mail, aby członkowie społeczeństwa, którzy rozpoznali uczestników demonstracji, mogli przekazać informacje. W ciągu doby wpłynęło 30 tys. powiadomień[12].

Siły bezpieczeństwa spodziewały się zagrożenia ze strony zwolenników Bolsonaro, jednak podjęte działania, okazały się niewystarczające. Część policji i wojska popiera Bolsonaro, który jest byłym spadochroniarzem sił powietrznych. W trakcie śledztwa w sprawie ataku na instytucje rządowe ujawniono, że niektórzy funkcjonariusze publiczni brali w nim czynny lub bierny udział czy też ułatwiali to innym demonstrantom. Na opublikowanych w mediach społecznościowych nagraniach widać, jak funkcjonariusze policji podczas ataku robią sobie z protestującymi selfie i pomagają im przedostać się na Plac Trzech Mocarstw[13]. Podczas konferencji prasowej po ataku Lula obiecał, że funkcjonariusze zostaną ukarani i wydaleni z pracy za spowolnioną reakcję podczas zamieszek, niekompetencję oraz niezachowanie bezstronności politycznej[14]. Służby brazylijskiego wywiadu ostrzegały instytucje rządowe o wysoce prawdopodobnym ataku na budynki rządowe w Brasilii.

Długotrwała kampania dezinformacyjna i fala fake newsów podczas kampanii wyborczej i po niej, a także informacje o wzmożonym ruchu autobusów do stolicy, rozstawianie obozowiska przed kwaterą główną sił zbrojnych, trwające protesty, blokowanie autostrad – wszystko to wskazywało na wybuch zbliżającego się incydentu[15]. Podczas powyborczych protestów udaremniono także zamach bombowy, przygotowywany przez George’a Washingtona Sousy. Bolsonaro potępił to zdarzenie, które nazwał „aktem terrorystycznym”. Sousa przyznał się policji, że wezwania Bolsonaro do broni zainspirowało go do zbudowania bomby[16]. Na ten cel wydał 30 tys. dolarów. Zamach bombowy miał zostać przeprowadzony na międzynarodowym lotnisku w Brasilii. Ładunek odkrył kierowca ciężarówki w cysternie niedaleko lotniska. Policja znalazła również karabin, dwie strzelby, rewolwer, ponad tysiąc sztuk amunicji i pięć ładunków wybuchowych w mieszkaniu podejrzanego.

George Washington de Oliveira Sousa to 57-letni kierownik stacji benzynowej. Przybył do stolicy kraju ze stanu Para, aby dołączyć do innych zwolenników Bolsonaro, którzy obozowali przed kwaterą główną armii[17]. Ponadto „Reuters” donosi, że „bojownicy popierający Bolsonaro dyskutowali w mediach społecznościowych o swoich planach zakłócenia autostrad i rafinerii ropy naftowej, aby wywołać chaos gospodarczy zsynchronizowany ze szturmem na stolicę”[18]. Plany zaczęły być realizowane, czego dowodem jest zawalenie się dwóch wież transmisyjnych obsługiwanych przez brazylijską firmę energetyczną Eletrobras (ELET6.SA) z 8 na 9 stycznia 2023 r. Według informacji podawanych przez anonimowe źródła z Eletrobras doszło do aktów wandalizmu, przecięto liny odciągowe i poluzowano śruby zabezpieczające wieże, a 9 stycznia zawaliła się trzecia wieża należąca do firmy przesyłowej Evoltz. Próbowano też zniszczyć czwartą wieżę obsługiwaną przez firmę Taesa (TAEE11.SA)[19].

W związku z zaniedbaniami Sąd Najwyższy wydał nakaz aresztowania dwóch byłych urzędników państwowych: Andersona Torresa – byłego ministra sprawiedliwości, który sprawował także funkcję szefa bezpieczeństwa państwa w stolicy, oraz Fabio Augusto Vieiry, który dowodził żandarmerią wojskową w Brasilii[20]. W dniu szturmu, tj. 8 stycznia 2023 r., w godzinach popołudniowych Ibaneis Rocha – gubernator dystryktu federalnego – zwolnił Torresa z funkcji szefa bezpieczeństwa miasta Brasilia. Kilka godzin później Sąd Najwyższy zawiesił Rochę na 90 dni. Anderson Torres został oskarżony o „zorganizowanie operacji sabotażowej”, ponieważ przed swoim odejściem z pracy zdymisjonował cały łańcuch dowodzenia, a podczas zamieszek przebywał na Florydzie[21]. 10 stycznia 2023 r. Torres poinformował na Twitterze, że powróci do Brazylii z Orlando, gdzie spędzał wakacje z rodziną, i dobrowolnie odda się w ręce sprawiedliwości. Natomiast powodem nakazu aresztowania Fabio Augusta Vieiry, który odpowiadał za ochronę kluczowych budynków rządowych w Brazylii, było wydanie zezwolenia na wjazd do miasta ponad 100 autobusów ze zwolennikami Bolsonaro oraz pozwolenie na funkcjonowanie ich obozów przed kwaterą główną armii[22].

W czasie, gdy dokonywano szturmu na budynki instytucji rządowych, były prezydent Bolsonaro przebywał na Florydzie. Do Stanów Zjednoczonych przybył na dwa dni przed zakończeniem swojej kadencji (tj. z 30/31 stycznia 2022 r.) na wizie przeznaczonej dla dyplomatów zagranicznych. Według „Reuters” „Bolsonaro prawie na pewno wjechał na wizie A-1, które są zarezerwowane dla głów państw, dyplomatów i innych urzędników państwowych. Normalnie wiza A-1 jest anulowana po odejściu odbiorcy z urzędu; ponieważ Bolsonaro opuścił Brazylię przed zakończeniem swojej kadencji, podejrzewano, że jego A-1 jest nadal aktywna. Jeden z urzędników mających doświadczenie z anulowaniem wiz dla byłych głów państw powiedział, że nie ma ustalonego limitu czasu, jak długo ktoś może pozostać w Stanach Zjednoczonych na A-1”[23]. 27 stycznia 2023 r. Jair Bolsonaro złożył wniosek o sześciomiesięczną wizę turystyczną w Stanach Zjednoczonych. Informację przekazał jego prawnik Filipe Alexandre poprzez wiadomość e-mail skierowaną do „The Financial Times”. Bolsonaro ma pozostać w Stanach Zjednoczonych do czasu rozpatrzenia wniosku[24].

Bolsonaro stara się zostać w USA, ponieważ boi się, że po powrocie do Brazylii zostanie zatrzymany. Jeszcze przed wyborami Sąd Najwyższy pod przewodnictwem Alexandra de Moraesa wszczął śledztwo, w którym Bolsonaro oskarżony jest o wykorzystywanie policji federalnej jako ochrony dla swoich synów, szerzenie dezinformacji w sprawie sfałszowania wyborów i ukrywania farmy trolli internetowych[25]. Po przegranych wyborach pojawiły się pogłoski, że Bolsonaro próbował otrzymać włoskie obywatelstwo. Mógłby tego dokonać zgodnie z prawem włoskim, które przewiduje przyznawanie obywatelstwa każdemu, kto udowodni, że miał włoskich przodków, bez ograniczeń pokoleniowych. Pradziadek Bolsonaro urodził się w Anguillara w północno-wschodnich Włoszech. Pod uwagę są jednak brane rejestry karne, a Bolsonaro jest objęty dochodzeniem w co najmniej czterech śledztwach kryminalnych. Informacje podawane przez brazylijskie media zostały zdementowane przez włoskiego ministra spraw zagranicznych. Jednak potwierdził on, że dwóch synów Bolsonaro (Edoardo i Flavio) w 2020 r. złożyło wniosek o przyznanie im obywatelstwa włoskiego, który jest w trakcie rozpatrywania[26].

Światowi przywódcy potępili zamach na instytucje rządowe Brazylii oraz udzielili poparcia dla rządów Luli. Stanowisko krajów Ameryki Łacińskiej i Południowej były podobne, co pokazuje zjednoczenie regionalnych przywódców. Państwa demokratyczne zauważyły, że demokracja staje się coraz bardziej zagrożona[27]. Wiceprzewodniczący Komisji Europejskiej Josep Borrell uważa, że za czasów kadencji Bolsonaro „demonizowano partie polityczne, nękano sądownictwo, prasę szkalowano, a społeczeństwo obywatelskie odsuwano na bok w głównych debatach”[28]. Według sondażu przeprowadzonego przez Atlas Pesquisa jedna trzecia wyborców Bolsonaro (38,1%) i jedna czwarta ewangelicznych chrześcijan (31,2%) poparła atak na instytucje rządowe Brazylii. Dla porównania 75,8% Brazylijczyków potępia zamieszki[29] i domaga się odpowiedzi na atak oraz wzywa rząd do nieudzielania amnestii osobom zaangażowanym w zamieszki i atak na budynki rządowe[30].

Brazylia przygotowuje się na kolejne ataki ze strony zwolenników prezydenta Jaira Bolsonaro. W mediach społecznościowych pojawiły się posty popierające byłego prezydenta i zachęcające do udziału w masowych demonstracjach. Sędzia Sądu Najwyższego Alexandre de Moraes nakazał lokalnym władzom zablokowanie dróg i budynków publicznych przed możliwą inwazją i dewastacją[31].

Prawicowi podżegacze w ofensywie

Teorie spiskowe, tak jak wszystko inne, gdzieś miały swój początek. Funkcjonowały one w dziejach świata od wielu setek lat i zmieniały jedynie swoją formę przekazu i treści. Wszelkie przekonania głoszone przez teorie spiskowe – począwszy od wielkiego spisku rządzenia światem przez naród żydowski po twierdzenia, że istoty pozaziemskie żyją wśród nas i nieustannie ingerują w nasze życie – charakteryzowały się w przeważającej części tym samym: chęcią wprowadzenia powszechnej anarchii i obaleniem funkcjonującego ładu. Samo istnienie teorii spiskowych nie jest niczym złym. Dla niektórych jest to „czcze gadanie”, a dla innych wręcz coś, co zapewnia poczucie kontroli, bezpieczeństwa i posiadania wiedzy nadzwyczajnej. Problem zaczyna się wtedy, gdy owe przekonania znajdą swoich radykalnych „wysłanników”. Obecna sytuacja polityczna w Brazylii jest tego świetnym przykładem. Powszechna dezinformacja wśród obywateli państwa, podsycona wszechogarniającymi teoriami spiskowymi, sprawiła, że Brazylijczycy postanowili wziąć sprawy we własne ręce. Niestety nie mieli świadomości manipulacji w mediach społecznościowych, a wręcz przeciwnie. Kilka nieprawdziwych informacji popartych przez bogatych i wpływowych ludzi doprowadziły do tego, co obserwować można na ulicach Brasilii.

W kwestii protestów w Brazylii Qanon wyraził w mediach poparcie dla protestujących. Jego przekaz dochodził do odbiorców przez różne kanały medialne – byli to m.in.:

1. John Sabal – zwolennik Qanona oraz organizator konwencji, opublikował wpis na Telegramie: „Mówiłem od początku, że naród Brazylii nie zamierza tolerować tych sfałszowanych wyborów. To właściwa grupa cywilna przeciw tyranii”;
2. Ultra Pepe Lives Matter – profil na Twitterze oraz Telegramie (powiązany z Qanon), mający 214 138 subskrypcji, opublikował materiał wideo zwolenników Bolsonaro w Kongresie z podpisem: „Przygotujcie się na to, że media głównego nurtu będą demonizować, po raz kolejny, tych patriotów, którzy nie będą stać na sfałszowane wybory. Ale my znamy prawdę”;
3. TheStomHasArrived17 – konto Telegram (powiązane z Qanon), mające 146 602 członków, zamieściło wpis z Hillary Clinton potępiającą zamieszki z dopiskiem: „Wiesz, że wybory w Brazylii były skorumpowane, kiedy Hilary Clinton wychodzi i mówi, że to były «wolne i uczciwe wybory»”[32].

Same zamieszki w Brazylii były także pochwalone przez innych teoretyków spiskowych, takich jak:

1. David Wolfe – zwolennik koncepcji spiskowych, zamieścił wpis na swoim profilu Telegram: „Breaking: zwolennicy Bolsonaro wdarli się do pałacu prezydenckiego w Brasilii. Chcą, aby ich zatwierdzony przez WEF [Światowe Forum Ekonomiczne] równoważny Bidenowi oszust wyborczy (Lula) został wrzucony z powrotem do więzienia, a Bolsonaro ogłoszony prawowitym przywódcą kraju”[33];
2. Ali Alexander – organizator „Stop the Steal” i skrajnie prawicowy aktywista[34], dodał: „Narodowy Sąd Najwyższy w Brazylii jest nielegalną i najbardziej skorumpowaną częścią kraju. Nie szanują prawa ani ludzi. Zróbcie wszystko, co jest konieczne. Love y’all”[35];
3. Steave Bannon – gospodarz „War Room”, zajmujący się kierowaniem wiadomości w MAGA Media, na kilka miesięcy przed wyborami zaczął publikować wpisy o wysokim prawdopodobieństwie sfałszowania wyborów. Niedługo przed wyborami odbył także rozmowę z Bolsonaro, w czasie której również kładł podwaliny pod fałszerstwa wyborcze. Po wyborach twierdził, że zostały one „skradzione” i nakłaniał zwycięzcę Luiza Inácio Lulę da Silvę do przeprowadzenia analizy wyników wyborczych. W kilku odcinkach swojego podcastu on i jego goście podsycali zarzuty o „skradzionych wyborach”, a także promował hashtag #BrazilianSpring i nadal zachęcał do sprzeciwu. Jeden z gości podcastu dzień po pierwszej turze wyborów powiedział, że „wszystko śmierdzi”. Bannon po zamieszkach w Brazylii w filmie w mediach społecznościowych nazwał protestujących „brazylijskimi bojownikami o wolność”[36].

Osobą wspierającą międzynarodowy ruch populistyczny Steva Bannona był także Eduardo Bolsonaro, członek niższej izby Kongresu Brazylii. Eduardo Bolsonaro jest synem Jaira Bolsonaro, który był bliskim sojusznika Donalda Trumpa, gdy obaj sprawowali urzędy prezydentów. Bolsonaro prowadził wówczas politykę i retorykę zgodną z amerykańskim prezydentem[37]. Jak donosi „The Washington Post”, Bannon rozmawiał z brazylijskim kongresmenem Eduardem Bolsonaro podczas jego wizyty w Mar-a-Lago. Steve Bannon powiedział gazecie, że dyskutowali o potencjalnych wyzwaniach dla wyników wyborów i wpływie protestów popierających Bolsonaro. Miał powiedzieć wówczas: „Naród Brazylijczyków mówi, że został rażąco pozbawiony praw wyborczych”. Mniej więcej w tym samym czasie Eduardo Bolsonaro udostępnił wideo na Twitterze, na którym Bannon zasugerował, że brazylijski system wyborów cyfrowych został stworzony w celu umożliwienia oszustwa[38].

W dniu szturmu protestujący stali na dachu Kongresu z transparentem, na którym widniał napis „Chcemy kodu źródłowego”[39]. Brazylijscy demonstranci domagali się dostępu do kodu źródłowego maszyny do głosowania, która w ich opinii miała fałszować wyniki wyborów. Podobny napis pojawił się na transparentach podczas szturmu na Kapitol 6 stycznia 2021 r.

Moda na teorie spiskowe

Zwolennicy byłego prezydenta Bolsonaro są przekonani, że przeprowadzone w październiku 2022 r. wybory prezydenckie zostały sfałszowane[40]. Na pogląd ten miał po części wpływ sam prezydent, który od wielu lat krytykował brazylijski system wyborczy. Bolsonaro wielokrotnie powtarzał, że urzędnicy wyborczy liczą głosy w tajemnicy, co sugeruje, że mogą manipulować wynikami. Podejrzewa także, że w 2018 r. hakerzy próbowali wpłynąć na wybory, jednak wówczas to im się nie udało[41]. Liberalna Partia Bolsonaro zwróciła się do brazylijskiego sądu wyborczego o odrzucenie 280 tys. głosów z maszyn do głosowania, twierdząc, że zostały sfałszowane. Sąd jednak odrzucił wniosek[42]. Obecnie wielu prawicowych Brazylijczyków jest przekonanych, że elity polityczne sfałszowały głosowanie, aby na stanowisku prezydenta znalazł się Luiz Inácio Lula da Silva, który zmieni Brazylię w państwo autorytarne[43]. Przedwyborcza kampania miała za zadanie zdestabilizować instytucje rządowe, podważyć ich wiarygodność oraz zakwestionować wartości demokratyczne w Brazylii.

Brazylijscy urzędnicy wyborczy, agencje fact-checkingowe i niezależni eksperci ds. bezpieczeństwa wyborów, którzy badali elektroniczny system głosowania, są przekonani, że przypuszczenia protestujących są fałszywe[44]. Żadne audyty i analizy przeprowadzone przez ekspertów nie wykazały, jakoby wybory miały być sfałszowane[45]. „New York Times” przeanalizował setki wywiadów czy przemówień prezydenta i na ich podstawie uzyskał obraz przywódcy. Bolsonaro kreował się początkowo na kongresmena, a następnie prezydenta, który budował narrację o sfałszowanych wyborach opartą na nieścisłościach, raportach wyjętych z kontekstu, poszlakach, teoriach spiskowych i oczywistych kłamstwach[46].

Zwolennicy Bolsonaro podążali nurtem swojego guru i dalej szerzyli dezinformację oraz szereg teorii spiskowych, co miało wywoływać w ludziach niepokój i obawy. Wyznania ewangeliczne rozpowszechniały fałszywe informację twierdzące, że Lula jest satanistą, który zamknie kościoły, jeśli zostanie prezydentem[47]. Jednak to wśród skrajnie prawicowych grup krążyło wirusowe wideo wzywające do zamordowania dzieci lewicowych zwolenników Luli[48]. Podobne teorie spiskowe rozsiewali przeciwnicy Hillary Clinton. Wśród zwolenników Bolsonaro popularna stała się opinia, że „patrioci są niewinni” oraz że za atakami na instytucje rządowe stoją „zwolennicy Luli, którzy chcą podważyć wiarygodność Bolsonaro”[49]. Według zatrzymanych demonstrantów to lewicowi sprzymierzeńcy Luli rozpoczęli przemoc podczas zamieszek, „aby dać rządowi kolejny powód do ścigania Bolsonaro”. Jako dowody wykorzystywane są filmy z Instagrama i innych mediów społecznościowych, które mają przedstawiać zwolenników prezydenta Luli znajdujących się wśród tłumu atakujących. Żaden z tych filmów nie został potwierdzony, jednak opinia te zyskuje na popularności wśród dużych grup Brazylijczyków[50].

Znaczącą rolę w przekazywaniu fałszywych informacji odegrały komunikatory internetowe. Komitet wyborczy Bolsonaro używał aplikacji WhatsApp oraz Telegram do komunikacji z swoimi zwolennikami, ponieważ jest bardziej popularny i dostępny dla ludzi niż Twitter[51]. Po szturmie 8 stycznia sędzia Sądu Najwyższego zażądał zablokowania kont użytkowników mediów społecznościowych (Facebook, Twitter, TikTok), którzy szerzą antydemokratyczną propagandę. Meta, Google i YouTube poinformowały, że 9 stycznia zaczynają usuwać i blokować treści wspierające lub chwalące atak na instytucje rządowe Brazylii[52]. Choć Twitter nie był popularną platformą do szerzenia dezinformacji, to nowy właściciel Elon Musk zwolnił cały personel odpowiedzialny za Brazylię, który miał monitorować posty oraz wpisy dotyczący podżegania do przemocy i dezinformacji[53]. 26 stycznia 2023 r. Sąd Najwyższy ukarał platformę komunikacyjną Telegram grzywną w wysokości blisko 235 tys. dolarów za niewykonanie sądowego nakazu zawieszenia kont szerzących dezinformację wśród zwolenników Bolsonaro[54]. Krytycy Luli uznali działania Alexandra Moraesa za ograniczanie wolności słowa i kontrolę treści publikowanych w internecie.

Analitycy zajmujący się analizą mediów i przekazu poddali badaniu popularne platformy społecznościowe w okresie wyborczym. Na TikToku odkryli, że pięć na osiem najbardziej popularnych wyników wyszukiwania dla frazy „karty do głosowania” dotyczyło terminów przypominających „sfałszowane karty do głosowania” oraz „manipulacja kartami do głosowania”. W tym samym czasie Facebook i Instagram gromadziły dane dotyczące wyszukiwań w języku portugalskim, zawierających frazy „oszustwo”, „interwencja”, „wybory”. Użytkowników wyszukujących powyższe frazy kategoryzowano jako „kwestionujących uczciwość wyborów prezydenckich”[55].

Organizatorzy „Festa da Selma”

Przeciwni wynikom wyborów zwolennicy byłego prezydenta Bolsonaro postanowili zorganizować ogólnokrajowe wydarzenie pod nazwą „Festa da Selma”, które miało być niczym innym, jak szturmem na instytucje rządowe w Brasilii. Celem zatajenia przed brazylijskimi służbami prawdziwego motywu wydarzenia organizatorzy przekształcili okrzyk wojenny „selva” na „Selma”, czyli nazwę miejscowości w Alabamie w Stanach Zjednoczonych. Słowo „festa’” oznacza w języku portugalskim imprezę[56].

Twitter poinformował, że #Festadaselma zaczął być masowo używany na platformie od 5 stycznia, czyli na trzy dni przed atakami. Ponadto profil, który rozpropagował hasztag, nosił nazwę Vanessas Dire i opublikował co najmniej 57 postów[57].

„Dzisiaj przyjęcie Selmy będzie huczne. Goście wciąż przybywają! Proszę o rozpowszechnienie tego zaproszenia! Wstęp jest bezpłatny dla wszystkich brazylijskich patriotów, z wyjątkiem dzieci i osób starszych. To będzie najwspanialszy program wszechczasów” – ten wpis zdobył ponad 8 tys. wyświetleń oraz 430 polubień, zanim usunięto go z platformy[58].

Wielu użytkowników zachęcało do wzięcia udziału w „imprezie”:

• „Podziel się lokalizacją… impreza ‘SELMA’ będzie gigantyczna” – napisał @VanessasDireito, ujawniając mapę z adresem Praça dos Três Poderes[59].
• „Jutro. FESTA DA SELMA” – napisał @AlmirCapellini. Do wpisu załączono również obraz szerzący hasło: „Wolności się nie zdobywa, ją się zabiera” [60].
• @SianoAker zamieścił 41 tweetów nawołujących do pojawienia się we wskazanej lokalizacji, biwakowania, robienia ognisk i korzystania z toalet w Kapitolu[61].

Zwolennicy Bolsonaro wykorzystali również komunikator Telegram, dzięki któremu mogli tworzyć szyfrowane rozmowy grupowe, pozwalające na „bezpieczną” organizację demonstracji. Organizatorzy protestu „Festa da Selma” stworzyli mapę, którą nazywali „Beach Trip”, przedstawiającą 43 miasta w Brazylii, do których można pojechać autobusem na planowaną „imprezę”. Do uczestnictwa zaproszono 2 mln ludzi[62].

Impreza turystyczna „Festa da Selma” zakładała transport i wyżywienie uczestników wydarzenia oraz dowiezienie ich do Kwatery Głównej Armii w Brasilii, gdzie od 10 tygodni inni uczestnicy czekali na rozpoczęcie „świętowania”. Stamtąd mieli przejść do miejsca „imprezy”, czyli Placu Trzech Mocarstw. Rozkład jazy autobusów znajdował się na telegramowej grupie o nazwie „Caça e Pesca”, co można przetłumaczyć jako „Łowiectwo i Rybołówstwo”. Grupa miała 18 tys. członków. Przekazano także informacje dotyczące ekwipunku. Wśród rzeczy do zabrania znalazły się maski („aby nie dostać ciastem pieprzowym w twarz”) i sól fizjologiczna („jeśli kichnie coś, co sprawi, że zapłaczesz, ale nie z powodu radości”), sugerowano także zabranie płaszczy przeciwdeszczowych, by uniknąć kontaktu gazu pieprzowego ze skórą. Do wiadomości podano nazwy oferowanych zabaw, atrakcji i gier integracyjnych, takich jak: strzelanie do celu, złodziej i policjant oraz inne. Barwami imprezy miały być kolory zielony, żółty, niebieski i biały. Aby za darmo uczestniczyć w wydarzeniu, należało się zgłosić do obozów protestacyjnych znajdujących się przed wojskowymi kwaterami głównymi. W „Festa da Selma” nie mogły brać udziału osoby starsze i dzieci[63].

We wtorek 10 stycznia 2023 r. policja federalna Brazylii poinformowała o zatrzymaniu około 1500 osób zaangażowanych w atak na budynki rządowe. Wśród nich znalazła się Ana Priscila Azevedo, wskazana jako jedna z organizatorek szturmu na instytucje rządowe. Zwolenniczka Bolonsaro pojawiła się na kilku filmach i relacjach z ataku z 8 stycznia 2023 r., udostępnionych na Twitterze i Instagramie. Jak informują media, oskarżona jest odpowiedzialna za utworzenie grupy w aplikacji Telegram, gdzie namawiano do przeprowadzenia ataku. „Zielona i żółta rewolucja już się zaczęła. Brazylia się zatrzyma! Rafinerie i dystrybutory (prawdopodobnie paliwa) są zamykane. Zamierzamy oblegać trzy mocarstwa! Żądamy interwencji wojskowej! Żądamy kodu źródłowego! Zwymiotujemy tym czerwonym oszustwem prosto w twarz!!”, czytamy w jednym z postów Any Azevedo[64].

Aktywistka skrytykowała aresztowanie ponad 1500 protestujących oraz zaprzeczyła, jakoby uczestniczyła w ataku na budynki rządowe Brazylii. Azevedowielokrotnie komentowała bieżącą sytuację Brazylii w serwisie Twitter, a jej wpisy osiągały nawet pół miliona wyświetleń[65].

Do akcji poszukiwania organizatorów i sponsorów imprezy „Festa da Selma” zaangażowała się grupa haktywistów Etersec z Anonymousa. Opublikowali oni wpis, w którym poinformowali o odkryciu 50 nazwisk osób, które mogły finansować antydemokratyczne akty. Wśród nich znaleźli się między innymi senator elekt Magno Malta, biznesmeni Eladio Pinheiro Canto i Hernani José Alves[66], a także m.in:

• Wanderson De Paula Medeiros – kandydat na radnego 2020; wsparcie demonstracji w mieście Linhares-ES;
• Sandro Lopes – kandydatka na burmistrza miasta São Miguel do Araguai w Goiais; przywództwo blokad na obszarach wiejskich;
• Waldeli Dos Santos Rosa – były burmistrz Kostaryki;
• Cristina Garvil – bizneswoman i architekt;
• Flavio Da Silva Polonini – instruktor strzelectwa i przywództwa w Espirito Santo;
• Marcelo Thadeu Penha Cardoso – śledczy policji cywilnej;
• José Ivanildo de Moura Junior – pastor zachęcający do aktów terrorystycznych i delegat stanowy Pernambuco;
• Luciano Lorenzini Zucco – podpułkownik i dowódca demonstracji w Rio Grande do Sul[67].

Jak można zauważyć, osoby sponsorujące szturm pochodziły z różnych sektorów gospodarczych. Były to zarówno osoby świeckie, jak i duchowe, biznesmeni i funkcjonariusze sił zbrojnych, rolnicy i politycy. Każdy z nich wierzy w teorie spiskowe i przyczynia się do rozpowszechniania dezinformacji.

Godną uwagi osobą jest siostrzeniec Jaira Bolsonaro, który został zatrzymany w sprawie ataku na instytucje rządowe. 8 stycznia 2023 r. Leonardo Rodrigues de Jesus, znany również jako Leo Índio, w swoich mediach społecznościowych udostępnił zdjęcia u filmy z Placu Trzech Mocarstw, gdzie skrajnie prawicowi demonstranci dokonali szturmu na instytucje rządowe. W okresie wyborczym de Jesus na swoich kontach w mediach społecznościowych szerzył dezinformację podawaną przez jego wuja Bolsonaro. W 2022 r. de Jesus ubiegał się o urząd radnego w okręgu federalnym, ale przegrał. Kuzyn de Jesusa, Carlos Bolsonaro, zatrudnił go jako pomocnika w Rio de Janeiro, zanim ten przeniósł się do Brasili, gdzie objął stanowisko w zespole gabinetu senatora i jako doradca konserwatywnej Partii Liberalnej Bolsonaro w Kongresie. Został zwolniony po tym, gdy wyszło, że pracował jako „pracownik-widmo” – pobierał wypłaty, ale nie pojawiał się w pracy. W 2021 r. pojawiły się zarzuty, że Flavio Bolsonaro – kolejny z synów byłego prezydenta – przekazał de Jesusowi pieniądze z jego gabinetu w radzie miejskiej. De Jesus rzekomo otrzymywał również fundusze publiczne na swój czynsz[68].

Podsumowanie

Nie ma wątpliwości, że inspiracją dla Brazylijczyków w zorganizowaniu szturmu na instytucje rządowe w Brasilii był atak na Kapitol 6 stycznia 2021 r. w Stanach Zjednoczonych. Jair Bolsonaro brał przykład z Donalda Trumpa w szerzeniu narracji o sfałszowanych wyborach, zanim te się odbyły. Pikanterii obu wydarzeniom dodawały „znamienite” postacie w rozpowszechnianiu teorii spiskowych, jak Steave Bannon czy Ali Alexander. Ataki na budynki rządowe w dwóch największych demokratycznych państwach pokazują, jak niebezpieczne są fake newsy i dezinformacja. Ludzie gubią się w natłoku informacji, nie potrafią odróżnić prawdy od fałszu, dodatkowo wykorzystywane są ich lęki i obawy, aby manipulować emocjami. W przyszłości możemy się spodziewać, że powyższe zjawiska będą coraz częstsze.

---

[1] R.T. Garcia, Bolsonarism has already won in Brazil, even if Bolsonaro loses, „Aljazeera”, 17.10.2022, https://www.aljazeera.com/opinions/2022/10/17/bolsonarism-has-already-won-in-brazil-even-if-bolsonaro-loses, 18.01.2023.

[2] World reacts as Lula wins Brazil presidential election, „Aljazeera”, 31.10.2022, https://www.aljazeera.com/news/2022/10/31/world-reacts-as-lula-wins-brazil-presidential-election, 18.01.2023.

[3] E. Marshall, After Brazil election loss, what’s next for Bolsonaro?, „Aljazeera”, 10.11.2022, https://www.aljazeera.com/news/2022/11/10/after-brazil-election-loss-whats-next-for-bolsonaro, 14.01.2023.

[4] Brazil election: ‘It is over,’ Bolsonaro tells Supreme Court, „Aljazeera”, 2.11.2022, https://www.aljazeera.com/news/2022/11/2/brazil-election-it-is-over-bolsonaro-tells-supreme-court, 18.01.2023.

[5] H. Sullivan, Brazil congress attack: what we know so far,„The Guardian”, 9.01.2023, https://www.theguardian.com/world/2023/jan/09/brazil-congress-attack-stormed-invasion-jair-bolsonaro-supporters-what-we-know-so-far, 13.02.2023.

[6] Brazil bolsters security as more pro-Bolsonaro protests expected, „Aljazeera”, 11.01.2023, https://www.aljazeera.com/news/2023/1/11/brazil-bolsters-security-as-more-pro-bolsonaro-protests-expected, 13.01.2023.

[7] H. Sullivan, Brazil congress attack…

[8] G. Araujo, A. Boadle, J. McGeever, Bolsonaro in Florida hospital; 1,500 supporters detained after Brasilia riots, „Reuters”, 10.01.2023, https://www.reuters.com/world/americas/brazil-investigates-who-led-anti-democratic-riots-capital-2023-01-09/, 14.01.2023.

[9] B. Debusmann, The mystery buses behind Brazil Congress attack, „BBC”, 11.01.2023, https://www.bbc.com/news/world-latin-america-64231246, 18.01.2023.

[10] Brasilia Riots: What We Know, „Voice of America”, 13.01.2023, https://www.voanews.com/a/brasilia-riots-what-we-know/6918207.html, 13.02.2023.

[11] Brazil bolsters security as…

[12] Brazil attack: influencers join online campaign to identify insurrectionists, „The Guardian”, 10.01.2023, https://www.theguardian.com/world/2023/jan/10/brazil-far-right-insurrection-identified-influencers-bolsonaro-capitol, 14.01.2023.

[13] Brazylia: Społeczność międzynarodowa potępia zamieszki w stolicy, „Rzeczpospolita”, 9.01.2023, https://www.rp.pl/polityka/art37744401-brazylia-spolecznosc-miedzynarodowa-potepia-zamieszki-w-stolicy, 18.01.2023

[14] Blokowanie majątków sponsorów radykałów, plany wniosku o ekstradycję. W Brazylii trwa rozliczanie odpowiedzialnych za zamieszki, „TVN24 BiS”, 14.01.2023, https://tvn24.pl/swiat/blokowanie-majatkow-sponsorow-radykalow-plany-wniosku-o-ekstradycje-w-brazylii-trwa-rozliczanie-odpowiedzialnych-6628919, 18.01.2023.

[15] Ch. Heuser, A failed attack on Brazil’s democracy, „IPS Journal”, 12.01.2023, https://www.ips-journal.eu/topics/democracy-and-society/a-failed-attack-on-brazils-democracy-6436/, 19.01.2023.

[16] U. Marcelino, Brazil’s Bolsonaro lands in Florida, avoiding Lula handover, „Reuters”, 31.12.2022, https://www.reuters.com/world/americas/brazils-bolsonaro-says-no-justification-attempted-terrorist-act-capital-2022-12-30/, 18.01.2023.

[17] M. Reverdosa, M. Ehlinger, Police arrest man suspected of planting explosives in Brazil’s capital ahead of presidential inauguration, „CNN”, 26.12.2022, https://edition.cnn.com/2022/12/25/americas/brazil-presidential-inauguration-explosives-arrest/index.html, 18.01.2023.

[18] A. Perobelli, L. Benassatto, Brazilian judge orders arrest…

[19] ’Sabotage’ likely culprit for Brazil’s Eletrobras towers collapse, sources say, „Reuters”, 13.01.2023, https://www.reuters.com/world/americas/sabotage-likely-culprit-brazils-eletrobras-towers-collapse-sources-say-2023-01-13/, 14.01.2023.

[20] Brazil bolsters security as more pro-Bolsonaro…

[21] G. Stargardter, B. Haynes, First to fall after Brasilia riots: the Bolsonarista running capital security, „Reuters”, 11.01.2023, https://www.reuters.com/world/americas/first-fall-after-brasilia-riots-bolsonarista-running-capital-security-2023-01-11/, 13.01.2023.

[22] A. Perobelli, L. Benassatto, Brazilian judge orders arrest of Bolsonaro’s ex-minister after Brasilia rampage, „Reuters”, 11.01.2023, https://www.reuters.com/world/americas/brazil-questions-some-1000-detained-protesters-after-rampage-capital-2023-01-10/, 14.01.2023.

[23] G. Stargardter, Pressure mounts on Biden over Bolsonaro’s Florida stay after Brasilia riots, „Reuters”, 10.01.2023, https://www.reuters.com/world/americas/bolsonaros-florida-stay-puts-ball-bidens-court-after-brasilia-riots-2023-01-09/, 14.01.2023.

[24] Brazil’s ex-President Bolsonaro seeks US tourist visa: Lawyer, „Aljazeera”, 30.01.2023, https://www.aljazeera.com/news/2023/1/30/brazils-ex-president-bolsonaro-seeks-us-tourist-visa-lawyer, 13.02.2023.

[25] R. Brito, G. Araujo, Analysis: Brazil’s Bolsonaro faces legal risks after losing immunity, „Reuters”, 4.01.2023, https://www.reuters.com/world/americas/brazils-bolsonaro-faces-legal-risks-after-losing-immunity-2023-01-04/, 13.02.2023.

[26] C. Balmer, F. Piscioneri, Bolsonaro did not seek Italian citizenship, Rome says after Brazil violence, „Reuters”, 10.01.2023, https://www.reuters.com/world/europe/bolsonaro-did-not-seek-italian-citizenship-rome-says-after-brazil-violence-2023-01-10/, 18.01.2023.

[27] World Leaders Condemn Anti-Government Mob Attacks in Brasilia, „Voice of America”, 8.01.2023, https://www.voanews.com/a/world-leaders-condemn-anti-government-mob-attacks-in-brasilia/6910036.html, 19.01.2023.

[28] J. Borrell, After the new attack on democracy in Brasilia, what should we do?,„European Union External Action”, 12.01.2023, https://www.eeas.europa.eu/eeas/after-new-attack-democracy-brasilia-what-should-we-do_en?s=64, 19.01.2023.

[29] Brazil attack: influencers join online…

[30] Brazil bolsters security as more pro-Bolsonaro…

[31] Brazil bolsters security as more pro-Bolsonaro…

[32] S. Herman, Trump Seen Moving Closer to QAnon Conspiracy,

[33] The Brazil riots: are democracies under threat?,“birmingham.ac.uk”, 12.01.2023, https://www.birmingham.ac.uk/news/2022/the-brazil-riots-are-democracies-under-threat, 13.01.2023.

[34] Trumpista (zwolennik Donalda Trumpa), finansowany przez Roberta Mercera, który w 2016 r. przekazał 60 tys. dolarów na rozwój swojej aktywności; B. Schreckinger, Trump’s Culture Warriors Go Home,29.10.2018, https://www.politico.com/magazine/story/2018/10/29/trump-cernovich-milo-yiannopoulos-richard-spencer-alt-right-2018-221916/, 13.01.2023.

[35] A. Anglesey, How QAnon World Is Reacting to Brazil Protests,“newsweek.com”, 09.01.2023, https://www.newsweek.com/how-qanon-world-reacting-brazil-protests-1772396, 13.01.2023.

[36] K. Serino, Here’s what’s different about the Brazil attack compared to Jan. 6, „PBS News Hour”, 11.01.2023, https://www.pbs.org/newshour/world/what-the-attack-in-brazil-says-about-far-right-movements-around-the-world, 14.01.2023; J. Ware, America the Exporter: Far-Right Violent Extremism in Brazil and Beyond, „Council Foreign Relations”, 10.01.2023, https://www.cfr.org/article/america-exporter-far-right-violent-extremism-brazil-and-beyond, 14.01.2023.

[37] K. Serino, Here’s what’s different…

[38] M. Jankowicz, Steve Bannon calls Bolsonaro protesters who stormed Brazil’s Congress 'freedom fighters’, „Business Insider”, 9.01.2023, https://www.businessinsider.com/steve-bannon-calls-brazil-protesters-freedom-fighters-storm-congress-2023-1?IR=T, 14.01.2023; T. Porter, Trump aides are helping Brazil’s president to dispute the results of the election he just lost. It’s going terribly, „Business Insider”, 24.11.2022, https://www.businessinsider.com/trump-allies-aiding-bolsonaro-election-challenge-with-little-success-2022-11?r=US&IR=T, 14.01.2023.

[39] J. Nicasa, What drove a mass attack on Brazil’s Capital? Mass delusion,„The New York Times”, 9.01.2023, https://www.nytimes.com/2023/01/09/world/americas/brazil-riots-bolsonaro-conspiracy-theories.html, 20.01.2023.

[40] What drove a mass attack on Brazil’s capital? Mass delusion, „The Japantimes”, 10.01.2023, https://www.japantimes.co.jp/news/2023/01/10/world/brazil-riots-conspiracy-theories/, 14.01.2023.

[41] J. Nicas, F. Milhorance, A. Ionova, How Bolsonaro Built the Myth of Stolen Elections in Brazil, „The New York Times”, https://www.nytimes.com/interactive/2022/10/25/world/americas/brazil-bolsonaro-misinformation.html, 14.01.2023.

[42] A. Kozul-Wright, Brazil’s third-time president Lula has new economic problems, „Aljazeera”, 1.01.2023, https://www.aljazeera.com/economy/2023/1/1/brazils-third-time-president-lula-has-new-economic-problems, 14.01.2023.

[43] What drove a mass attack on…

[44] J. Nicas, F. Milhorance, A. Ionova, How Bolsonaro Built…

[45] What drove a mass attack…

[46] J. Nicas, F. Milhorance, A. Ionova, How Bolsonaro Built…

[47] R.T. Garcia, Bolsonarism has already won in Brazil…

[48] E. Dowskin, Come to the ‘war cry party’: How social media helped drive mayhem in Brazil, „The Washington Post”, 9.01.2023, https://www.washingtonpost.com/technology/2023/01/08/brazil-bolsanaro-twitter-facebook/, 14.02.2023.

[49] B. Debusmann, The mystery buses behind…

[50] Tamże.

[51] ‘Lula is not alone’: World reacts to…

[52] G. Araujo, A. Boadle, J. McGeever, Bolsonaro in Florida hospital; 1,500 supporters detained after Brasilia riots, „Reuters”, 10.01.2023, https://www.reuters.com/world/americas/brazil-investigates-who-led-anti-democratic-riots-capital-2023-01-09/, 14.01.2023.

[53] E. Dwoskin, Come to the ‘war cry party…

[54] Jan 8 investigation targets nephew of Brazil’s Jair Bolsonaro, „Aljazeera”, 28.01.2023, https://www.aljazeera.com/news/2023/1/28/jan-8-investigation-targets-nephew-of-brazils-jair-bolsonaro, 13.02.2023.

[55] E. Dwoskin, Come to the ‘war cry party…

[56] Tamże.

[57] R. Notícias, ‘Festa da Selma’: Entenda a senha bolsonarista usada para planejar atos terroristas, „Yahoo! Noticias”, 11.01.2023, https://br.noticias.yahoo.com/festa-da-selma-entenda, 14.01.2023.

[58] Tamże.

[59] Tamże.

[60] Tamże.

[61] Tamże.

[62] A. Rossi, L.V. Rodrigues, EXCLUSIVO Preparação para ato golpista teve mapa online e previu confronto violento, Noticias.uol, 11.01.2023, https://noticias.uol.com.br/politica/ultimas-noticias/2023/01/11/mapa-online-onibus-brasilia-ato-golpista-8-janeiro-preparacao-confronto.htm, 14.01.2023.

[63] Tychże, Preparação para ato golpista teve mapa online e previu confronto violento, „UOL Noticias”, 11.01.2023, https://noticias.uol.com.br/politica/ultimas-noticias/2023/01/11/mapa-online-onibus-brasilia-ato-golpista-8-janeiro-preparacao confronto.htm?fbclid=IwAR0w_aFzqqcnaLB9XFwoYEvzfacbCLZ5AcApNL-lEJU-aM4cglq1F4enq_U&cmpid=copiaecola, 14.02.2023.

[64] F. Serapion, PF prende mulher apontada como uma das organizadoras de ataques golpistas em Brasília, Folha.uol, 10.01.2023, https://www1.folha.uol.com.br/poder/2023/01/pf-prende-mulher-apontada-como-uma-das-organizadoras-de-ataques-golpistas-em-brasilia.shtml?origin=folha, 14.01.2023.

[65] Tamże.

[66] admin_l6ma5gus, What is “„Festa da Selma” and why scammers named the invasion that way, „Pledge Times, 12.01.2023, pledgetimes.com/what-is-festa-da-selma-and-why-scammers-named-the-invasion-that-way/, 14.01.2023.

[67] Financiadores do Caos – Terroristas Patriotários,„EterSec”, 11.01.2023, https://etersec.com/pt-br/financiadores-do-caos/, 14.01.2023.

[68] Jan 8 investigation targets nephew…