Po dokonaniu inwazji Federacji Rosyjskiej na Ukrainę 24 lutego 2022 r. cały świat zachodni, a zwłaszcza Europa, okazuje niezwykłą solidarność, wsparcie i pomoc ukraińskim uchodźcom, którzy musieli opuścić swój kraj. Należy jednak zdać sobie sprawę, że nie wszyscy imigranci są tak samo witani. Niektóre państwa prowadzą politykę, która ma zniechęcić lub utrudnić przybyszom osiedlenie się w krajach rozwiniętych. Jednym z nich jest Wielka Brytania, która aby odeprzeć kolejne fale uchodźców, podpisała z Rwandą porozumienie w sprawie relokacji nielegalnych imigrantów do środkowo-wschodniego kraju afrykańskiego. Przyjrzyjmy się jednemu z najnowszych brytyjskich sposobów zapobiegania napływowi imigrantów do Wielkiej Brytanii.

13 kwietnia 2022 r. brytyjska minister spraw wewnętrznych Priti Patel udała się z wizytą do Rwandy, aby sfinalizować porozumienie dotyczące deportacji osób ubiegających się o azyl. Zdaniem Borisa Johnsona takie przedsięwzięcie przyczyni się m.in. do zmniejszenia liczby nielegalnych i niebezpiecznych podróży, utrudni działalność przemytniczą oraz zachęci do legalnych metod ubiegania się o azyl. Wysyłanie przybyszów do państwa partnerskiego ma okazać się mniej kosztowne niż ich utrzymywanie w Zjednoczonym Królestwie. Obecny system azylowy pochłania 1,5 mld funtów rocznie, a koszty będą rosnąć wraz ze światową inflacją. Europa od dawna zmaga się z nadmierną liczbą uchodźców z Afryki i Bliskiego Wschodu, dlatego obrońcy pomysłu argumentują, że skoro dotychczasowe metody nie pomagają, należy zacząć stosować nowe, bardziej radykalne[1].

Pomysł wysyłania imigrantów aż do Afryki spotkał się z ostrą krytyką organizacji humanitarnych, grupy uchodźców oraz opozycyjnych polityków z Wielkiej Brytanii i Rwandy. Określają oni plan imigracyjny jako „haniebny”, „okrutny”, „oburzający”. Organizacje międzynarodowe zajmujące się tą kwestią twierdzą, że plan nie sprzyja uchodźcom i nie zmniejszy liczby nielegalnych i niebezpiecznych podróży, a wręcz wywoła efekt odwrotny[2]. Rwandyjska opozycja uważa, że ich rząd w pierwszej kolejności powinien zająć się rozwiązaniem swoich wewnętrznych problemów politycznych i społecznych, które zmuszają Rwandyjczyków do szukania schronienia poza granicami kraju. Ponadto ich zdaniem nieuczciwe jest wysyłanie imigrantów do krajów trzecich przez bogate państwa Zachodu[3].

Minister spraw wewnętrznych Wielkiej Brytanii nie chciała podać kryteriów, jakie musi spełniać nielegalny imigrant, aby został wysłany do Rwandy, gdyż jej zdaniem mogłoby to zostać wykorzystane przez przemytników[4]. Jednak z treści porozumienia pomiędzy Wielką Brytanią a Republiką Rwandy, zamieszczonych na stronie rządowej Zjednoczonego Królestwa, można dowiedzieć się o zobowiązaniach obu państw, sposobie transportu imigrantów, kryteriach wyboru imigrantów do relokacji do Rwandy, procesie przyznawania azylu czy też komitetach czuwających nad prawidłowym wykonywaniem warunków porozumienia.

Umowa pomiędzy państwami została zawarta, aby „zapobiegać nielegalnie ułatwionej i nielegalnej migracji transgranicznej oraz ją zwalczać”. Imigranci mogą ponownie ubiegać się o azyl, ale w Rwandzie. Rozpatrywanie wniosków ma się odbywać „zgodnie z prawem krajowym Rwandy, Konwencją dotyczącą statusu uchodźców, obowiązującymi normami międzynarodowymi, w tym zgodnie z międzynarodowym prawem dotyczącym praw człowieka”. Z postanowień porozumienia wynika, że „każda osoba relokowana będzie miała dostęp do tłumacza ustnego oraz do pomocy proceduralnej lub prawnej na każdym etapie ubiegania się o azyl, w tym jeśli chce odwołać się od decyzji podjętej w jej sprawie”, natomiast „jeśli wniosek osoby relokowanej o azyl zostanie odrzucony, osoba relokowana będzie miała dostęp do niezależnego i bezstronnego rzetelnego procesu odwoławczego zgodnie z prawem rwandyjskim”. Uchodźcom Rwanda „przyzna status relokowanej osoby uchodźcy i zapewni taki sam poziom wsparcia i zakwaterowania, jaki otrzyma relokowana osoba ubiegająca się o azyl, integrację ze społeczeństwem i swobodę przemieszczania się zgodnie z Konwencją w sprawie uchodźców. Osoby uznane za uchodźców będą traktowane zgodnie z Konwencją o uchodźcach oraz standardami międzynarodowymi i rwandyjskimi”. Jeśli osoba nie zostanie uznana za uchodźcę, wtedy Rwanda rozważy, czy powrót osoby relokowanej do kraju pochodzenia zagraża jej zdrowiu i życiu lub oznaczał dla niej nieludzkie, poniżające traktowanie. Jeśli tak, to rząd wyda jej pozwolenie na pozostanie w Rwandzie, gdzie będzie traktowana na równi z uchodźcami. Jeśli jednak uzna, że nie ma żadnych podstaw do udzielenia azylu, wtedy następuje wydanie takiej osoby do kraju pochodzenia lub innego państwa, w którym może przebywać. Inną opcją jest rozpoczęcia procesu pozwalającego na osiedlenie się w Rwandzie. Powrót osób relokowanych do Wielkiej Brytanii jest możliwy, jeśli znajdą się argumenty przemawiające za powrotem na Wyspy. Jednak treść porozumienia nie wskazuje, jakie mogą być przyczyny/powody powrotu.

Do zobowiązań Wielkiej Brytanii w kwestii relokacji będzie należeć określanie terminów oraz liczby składanych wniosków. Wszystkie wnioski złożone o przeniesienie zostaną rozpatrzone przez Rwandę, nim nastąpi jakakolwiek relokacja uchodźców. Przed podjęciem decyzji o relokowaniu imigranta do Rwandy obowiązkiem Wielkiej Brytanii będzie przeprowadzenie wstępnej kontroli osób ubiegających się o azyl i zgromadzenie takich danych, jak: imię i nazwisko, płeć i data urodzenia, obywatelstwo oraz kopia dokumentu podróży, jeśli jest. Wielka Brytania musi poinformować Rwandę m.in. o:

• wszelkich specjalnych potrzebach osoby relokowanej, jeśli ta takie posiada, np. o byciu ofiarą współczesnego niewolnictwa czy handlu ludźmi;
• wszelkich problemach zdrowotnych, o których Rwanda musi wiedzieć przed przyjęciem osoby, jeśli ta wyrazi zgodę na przekazywanie takich danych;
• wszelkich problemach związanych z bezpieczeństwem, np. takich, jak wcześniejsze problemy z prawem osoby relokowanej.

 Rwanda ze swojej strony zobowiązuje się do terminowego wydawania wszelkich zezwoleń wymaganych do przelotu i lądowania na swoim terytorium komercyjnym statkom powietrznym lub lotom czarterowym przewożącym relokowane osoby. Na Wielkiej Brytanii spoczywa obowiązek zorganizowania transportu i niezbędnego pozwolenia na odbycie podróży przez osoby relokowane do Afryki. W razie potrzeby Zjednoczone Królestwo ma zapewnić im eskortę. Rwanda jest odpowiedzialna za zapewnienie każdej osobie relokowanej zakwaterowania oraz wsparcia psychologicznego, konieczne do zapewnienia zdrowia, bezpieczeństwa i dobrego samopoczucia. Zgodnie z umową „osoba relokowana będzie mogła swobodnie przychodzić i wyjeżdżać, do i z miejsca zakwaterowania, które zostało zapewnione, przez cały czas, zgodnie z rwandyjskimi przepisami, ustawowymi mającymi zastosowanie do wszystkich osób zamieszkałych w Rwandzie”[5]. Według nieoficjalnych informacji rwandyjski rząd negocjuje umowę dzierżawy z hostelem Hope House w Kigali, gdzie mogliby tymczasowo przebywać deportowani imigranci czekający na rozpatrzenie wniosków[6].

W celu prawidłowego wypełniania postanowień porozumienia zostaną powołane Komitet Wspólny i Komitet Monitorujący. Do obowiązków Komitetu Wspólnego będzie należało wdrażanie wszystkich postanowień porozumienia zawartego między Wielką Brytanią a Rwandą. Komitet Monitorujący z kolei ma prawo przeprowadzić kontrolę miejsc przebywania osoby relokowanej – ale ta może odmówić wstępu do kwatery prywatnej, w każdej chwili przeprowadzić inspekcję bez wcześniejszego informowania o niej, przeprowadzać wywiady z osobami relokowanymi, urzędnikami, pracownikami i każdą inną osobą, której opinia może przełożyć się na ocenę i sprawozdanie wypełniania warunków porozumienia. Komitet Monitorujący przyjmuje również skargi i uwagi, które mogą mieć wpływ na raporty. Porozumienie pomiędzy Rwandą a Wielką Brytanią ma obowiązywać przez pięć lat i rok przed upływem wyznaczonego terminu może zostać odnowione. W zamian za taki układ Wielka Brytania zobowiązała się zainwestować początkowo 120 mln funtów w rozwój gospodarczy Rwandy[7].

Umowa ma objąć wszystkich migrantów i osoby ubiegające się o azyl, którzy przybyli do Wielkiej Brytanii nielegalnie od 1 stycznia 2022 r. Pod uwagę są brani przede wszystkim imigranci pochodzących z krajów afrykańskich oraz Iranu, Iraku i Syrii. Rozwiązanie to nie obejmie przybyszów z Burundi, Demokratycznej Republiki Kongo, Tanzanii czy Ugandy, gdyż Rwanda chce uniknąć konfliktów z sąsiadami. Również ukraińscy uchodźcy nie będą kwalifikować się do deportacji, ponieważ mają zapewnione bezpieczne i legalne drogi dotarcia do Zjednoczonego Królestwa. Nie jest jasne, ilu migrantów może przyjąć Rwanda; rząd Wielkiej Brytanii mówi o tysiącach, natomiast organizacje pozarządowe – co najwyżej o setkach. Drugą niewiadomą jest data przyjazdu pierwszej relokowanej grupy. Premier Johnson spodziewa się batalii prawnej z przeciwnikami brytyjsko-rwandyjskiego planu relokacji nielegalnych imigrantów[8].

Podobną umowę imigracyjną z Rwandą i Ugandą w 2013 r. zawarł Izrael, który do krajów Afryki Środkowo-Wschodniej wysyłał Sudańczyków i Erytrejczyków. Uchodźcy, wobec których nie stosowano praw człowieka i zabierano dokumenty tożsamości, uciekali i wyruszali w niebezpieczną podróż do Europy[9]. W czerwcu 2021 r. krajowe prawo imigracyjne zaostrzyła Dania, co spotkało się z dużą krytyką ze strony Unii Europejskiej, Organizacji Praw Człowieka i obrońców praw człowieka. Zgodnie z nowym prawem Dania może relokować osoby ubiegające się o azyl do ośrodków azylowych w pozaeuropejskich krajach partnerskich. Początkowo nie było wiadomo, które państwo zgodzi się na taki układ. Wśród wymienianych była Rwanda, jednak nic wtedy nie zostało potwierdzone[10]. Dopiero 20 kwietnia 2022 r. światowe media obiegła wiadomość, że Dania, ośmielona poczynaniami Wielkiej Brytanii w sprawie relokacji uchodźców, rozpoczęła prowadzenie na pełną skalę rozmów z Rwandą[11]. Z jednej strony kontrowersyjny pomysł brytyjskiego rządu w sprawie relokacji nielegalnych imigrantów wywołał dużą krytykę i medialne zainteresowanie, z drugiej – przełamuje dotychczasowe schematy walki z nielegalną migracją. Nasuwają się jednak pytania i wątpliwości o praktyczną stronę realizacji planu relokacji imigrantów do krajów rozwijających się. Najbliższe lata pokażą, czy będzie to wykonalne, opłacalne i skuteczne rozwiązanie.

[1] R. Syal, Tens of thousands of asylum seekers could be sent to Rwanda, says Johnson, „The Guardian”, 14.04.2022, https://www.theguardian.com/uk-news/2022/apr/14/tens-of-thousands-of-asylum-seekers-could-be-sent-to-rwanda-says-boris-johnson, 25.04.2022.

[2] M. Durmaz, ‘Inhumane’: UK plan to send refugees to Rwanda sparks criticism, „Al Jazeera”, 15.04.2022, https://www.aljazeera.com/news/2022/4/15/inhumane-uk-plan-to-send-refugees-to-rwanda-sparks-criticism, 25.04.2022.

[3] I. Suuna, J. Burke, Rwandan opposition criticises deal to accept UK’s asylum seekers, „The Guardian”, 14.04.2022, https://www.theguardian.com/world/2022/apr/14/rwandan-opposition-criticises-deal-to-accept-uks-asylum-seekers, 25.04.2022.

[4] A. Sparrow, UK plans to send thousands of asylum seekers to Rwanda, says Boris Johnson – as it happened, „The Guardian”, 14.04.2022, https://www.theguardian.com/politics/live/2022/apr/14/uk-politics-live-boris-johnson-asylum-seekers-rwanda-plan-provokes-fury-priti-patel-latest-updates?filterKeyEvents=false, 25.04.2022.

[5] Memorandum of Understanding between the government of the United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland and the government of the Republic of Rwanda for the provision of an asylum partnership arrangement, gov.uk, 14.04.2022 https://www.gov.uk/government/publications/memorandum-of-understanding-mou-between-the-uk-and-rwanda/memorandum-of-understanding-between-the-government-of-the-united-kingdom-of-great-britain-and-northern-ireland-and-the-government-of-the-republic-of-r, 25.04.2022.

[6] R. Syal, Tens of thousands of asylum seekers could be sent to…

[7] Memorandum of Understanding…

[8] J. Munyaneza, Twelve things about historic Rwanda-UK migration deal, „The New Times”, 15.04.2022, https://www.newtimes.co.rw/news/twelve-things-about-historic-rwanda-uk-migration-deal, 25.04.2022.

[9] M. Durmaz, ‘Inhumane’: UK plan to send refugees to…

[10] Denmark passes law to relocate asylum seekers outside Europe, „The Guardian”, 3.06.2021, https://www.theguardian.com/world/2021/jun/03/denmark-passes-law-to-let-it-relocate-asylum-seekers-outside-europe, 25.04.2022.

[11] Denmark in talks with Rwanda on transfer of asylum-seekers, „Reuters”, 20.04.2022, https://www.reuters.com/world/africa/denmark-talks-with-rwanda-transfer-asylum-seekers-2022-04-20/, 25.04.2022.